Het nieuwste boek van Stefan Paas roept bij mij gemengde gevoelens op. Het bevindelijk-gereformeerde milieu waarin hij is opgegroeid, heeft volgens hem te weinig zeggingskracht om aansluiting te vinden bij de mens van vandaag.
In zijn vorige boek, Vrede op aarde, typeerde Paas het bevindelijk-gereformeerde milieu als een stroming waarin het ‘piëtistische bekeringsdrama’ centraal staat. Vanuit zijn jeugdjaren is ‘een transformerende ervaring’ in de omgang met God hem als iets positiefs bijgebleven. ‘De gedachte dat er iets niet deugt aan ons en dat er iets met ons moet gebeuren’, acht hij nog steeds plausibel.
Te hoog te paard
Hoewel ook ik grootgebracht ben in een min of meer bevindelijk-gereformeerd milieu, zou ik toch graag een iets andere typering geven van die kerkelijke en sociale context. Het klimaat in de Nederlandse Hervormde Kerk en de ‘vreze des Heeren’ in nogal uiteenlopende geloofsgestalten heeft ook mij in positieve zin gevormd. Toch zou ik de aard van dat geloofsleven niet omschrijven in termen van een ‘piëtistisch bekeringsdrama’. Dat zou een versmalling zijn, een vertekening die geen recht doet aan het stoere gereformeerde karakter van de dagelijkse vroomheid. Ik leerde juist om kritisch en terughoudend te kijken naar ‘de groei van de geestelijke mens’. En tegenwoordig vraag ik me steeds vaker af: zit de ‘nieuwe mens’ momenteel niet te hoog te paard? Zowel in het geloofsleven als in de liederen die we zingen? Mij is juist een diep besef van de aardse gestalte van het geloof en van de zondige aard van de gelovige mens bijgebleven. De begrippen rechtvaardiging en heiliging zijn misschien weinig flitsend, maar ze geven mijns inziens een duidelijker perspectief op het eigene van de gereformeerde vroomheid dan het ‘piëtistische bekeringsdrama’.
Is ‘vrede’ de kern van het geloof?
In het christelijk geloof speelt de persoon en het werk van de Heere Jezus een cruciale rol. Dat is gelukkig ook zo in dit nieuwe boek van Paas. Toch is daarmee niet alles gezegd. Jezus brengt, zo zegt Paas, ‘een wereld van vrede, waarin God en alles wat leeft rechtvaardig, verzoend en vreugdevol samenleven’ (p. 74). De begrippen rechtvaardig, verzoend en vreugdevol blijken kernbegrippen te zijn in het geloofsbegrip van Paas. Vrede, zo stelt hij, is een stukje toekomst dat in de wereld binnenkomt. Het is ‘leven in een sfeer van God, een leven in verbinding met het leven van Jezus’ (p. 80).
Het boek van Paas biedt geen systematische uiteenzetting van het christelijk geloof. Het is meer een praktische sfeertekening van het geloofsleven, waarbij noties als ‘gemeenschap’ en ‘verbinding’ belangrijk zijn. ‘Vrede is in de Bijbel immers niet verticaal of horizontaal, maar sociaal. Het gaat om het rechtvaardige, verzoende en feestelijke samenleven van God, mensen en alles wat leeft’ (p. 188). Het lijkt erop dat ‘het relationele’ een centrale categorie is geworden in deze hedendaagse vertolking van het geloof. De mens leeft in relatie tot de medemens, tot God en de natuur. Het is dan ook niet zo vreemd dat het begrip ‘vrede’ centraal is komen te staan. ‘Het christelijk geloof draait om vrede – vrede ontvangen, in vrede leven, vrede stichten, vrede verwachten. Het gaat om het rechtvaardige, verzoende en feestelijke samenleven van God, mensen en dieren’ (p. 17). Daarin speelt de Geest van God een cruciale rol. Want die Geest verbindt Jezus met ons en met heel de kosmos. De Geest brengt bovendien een beweging op gang van getuigende mensen’ (p. 187).
Zo probeert Paas – soms uit de losse pols en aan de hand van verhalen en anekdotes – het christelijk geloof toegankelijk te maken voor mensen die religieus laaggeletterd zijn. ‘Vrede’, zo zegt hij, ‘is leven in een persoonlijke sfeer van kennen en gekend worden, van liefhebben en geliefd worden’ (p. 80).
Het christelijk geloof draait om vrede – vrede ontvangen, in vrede leven, vrede stichten, vrede verwachten. Het gaat om het rechtvaardige, verzoende en feestelijke samenleven van God, mensen en dieren
Mag geloofskennis nog een rol spelen?
Is die laagdrempeligheid aanlokkelijk voor de seculiere mens van vandaag, en ligt daarin de toekomst van de kerk? Ik vrees van niet. In dit boek ontbreekt het gewicht en de zwaartekracht van de geloofsbelijdenis. Volgens Paas wordt het christelijk geloof niet bepaald door dogma’s. De eerste christenen, zo zegt hij, waren ‘vertrouwende’ mensen. Het gaat niet om ‘iets voor waar houden’, maar om vertrouwen. Zo komen het christelijk dogma en de belijdenis, waarvan ook de heilige Schrift doordrongen is, in de marge terecht.
Is deze vertolking van het geloof nog orthodox-christelijk te noemen, zo vroeg ik mij gaandeweg af. Zo op het eerste gezicht lijkt de benadering van Paas misschien aantrekkelijk en klinkt ze vertrouwd. En wie denkt dan niet aan zondag 7 van de Heidelbergse Catechismus? Het geloof is een stellig weten en een vast vertrouwen. Maar vergis je niet, dan vervolgt de catechismus wel met de vraag: Wat is dan een christen nodig te geloven? ‘Al wat ons in het Evangelie beloofd wordt.’ En dan komt de Apostolische Geloofsbelijdenis ter sprake.
Het geloof bestaat niet alleen uit een vertrouwensrelatie, maar heeft wel terdege een voorwerp: het werk en het wezen van de drie-enige God. In de evangeliën speelt de belijdenis van Petrus een belangrijke rol. ‘U bent de Christus, de Zoon van de levende God’ (Matth. 16:16-19). Uit het daaropvolgende gesprek tussen Jezus en Petrus kunnen we opmaken dat deze belijdenis gezaghebbend werd in de vroege kerk. Markus geeft geen ‘levensbeschrijving’ van Jezus (zoals Paas herhaaldelijk zegt), maar verkondigt het ‘Evangelie van Jezus Christus, de Zoon van God’ (Mark. 1:1) En grote delen van de brieven van Paulus zijn belijdende teksten. Datgene wat wij geloven mag geen tweederangspositie krijgen ten opzichte van de geloofsbeleving. De geloofskennis mogen we niet laten opgaan in geloofsvertrouwen. Dan beroven we het geloofsleven van zijn substantie.
De volle breedte van de gereformeerde traditie
Als het ‘piëtistische bekeringsdrama’ niet gepaard gaat met een stoere christelijke orthodoxie, dan zal op den duur de bevindelijk-gereformeerde vroomheid verwateren. Dan ligt de vervlakking op de loer. We worden tegenwoordig omringd door een scala aan piëtistische geloofsrichtingen en pinksterkerken. Die geloofsrichtingen mogen er zijn, daar doe ik beslist niet laatdunkend over. We mogen dankbaar zijn dat migrantenkerken ook in Nederland voet aan de grond krijgen. Maar we moeten niet doen alsof het kerkelijk belijden en de vormgeving van het geloof slechts marginale bijzaken zijn. De ‘bekering’ of de ‘wedergeboorte’ als (h)erkenningspunt tussen de verschillende kerkelijke stromingen moge soms als een weldaad worden ervaren, dat neemt niet weg dat het geloofsleven ook is ingebed in bredere kerkelijke praktijken en tradities. Zodra je nader toeziet, worden ook wezenlijke verschillen openbaar. En dan kun je dankbaar zijn voor de rijkdom, het inzicht en de zegen van de gereformeerde geloofstraditie.
"*" geeft vereiste velden aan