‘Heilig is Hij’

Door: Ds. J.A.W. Verhoeven

Predikantencontio

15-01-2025

De heiligheid van God is een centraal thema in de Bijbel, maar in onze tijd lijkt dit aspect naar de achtergrond te verdwijnen. Wat betekent het dat God heilig is? Hoe werkt dit door in ons leven en onze eredienst? Waarom is het juist vandaag de dag van belang om stil te staan bij de heiligheid van de HEERE?

Psalm 99 is een loflied op Heere, Die regeert met recht en gerechtigheid. Hij laat zich niet om de tuin leiden. Het laatste woord is aan Hem. Hij oordeelt over elk mens. Driemaal klinkt in deze psalm het refrein: ‘Heilig is Hij’.

Kern van het Oude Testament

Toen ik student was, was dr. Berend Maarsingh onze docent Oude Testament. Hij maakte een onuitwisbare indruk op ons. Hij zei eens: ‘Collega’s van mij proberen het Oude Testament in één kerngedachte te vangen. Gerhard von Rad kiest voor ‘overlevering’: er worden verhalen doorverteld over de Heere, van generatie op generatie. Dr. Th.C. Vriezen kiest voor ‘verbond’: God is de Getrouwe. Ik bewonder hun greep,’ zei Maarsingh. ‘Ik zou geen theologie van het Oude Testament durven schrijven. Maar áls ik het zou proberen, zou ik kiezen voor het woord ‘heilig’: Heilig is de Heere.’ Maarsingh was diep onder de indruk gekomen van de heiligheid van de Heere door bestudering van de boeken Leviticus en Ezechiël.

Bij het 125-jarig bestaan van de studentenvereniging Voetius in oktober jongstleden werd aan dr. Henk van den Belt de vraag voorgelegd welke bijdrage de gereformeerde theologie zou kunnen leveren aan het theologisch debat in de eenentwintigste eeuw. Zijn antwoord: ‘Spreek over de heiligheid van God.’

Therapeutisch godsbeeld

Ik bespeur een – meestal onuitgesproken – tendens om over God te spreken in termen van liefde. God toont begrip. Hij troost ons. Hij helpt ons onszelf te zijn. Tegenover het therapeutisch godsbeeld wil ik aandacht vragen voor de heiligheid van God. Ik signaleer bij mezelf althans de verzoeking om daar niet al te veel nadruk op te leggen. Je spreekt liever over de wonden dan over de zonden. In het eerste geval zijn wij door het leven gemangelde mensen. In het tweede geval zijn we zondaars voor God. Dat laatste slaat niet meer aan, zegt dr. Stefan Paas. Dat herken ik wel. Maar is daarmee alles gezegd? Waarom is dat kruis eigenlijk opgericht?

De geheel Andere

‘Heilig is Hij.’ Mozes moet zijn schoenen uitdoen wanneer hij bij de brandende doornstruik staat (Ex. 3). Het volk Israël moet afstand houden van de berg Sinaï, anders zou het verteerd worden (Ex. 19). God is een verterend vuur en woont in een ontoegankelijk licht (Hebr.12:29; 1 Tim. 6:16).

Heilig is zoiets als: anders. God is de geheel Andere. Anders dan mensen, anders dan goden en machten. De Heere is uniek, zegt het Sjema (Deut. 6:4). Hij heeft geen collega’s (Jes. 46:5). Hij is absoluut onafhankelijk en onvergelijkbaar. Hij is de onaantastbare Schepper van alle dingen. Hij is zonder oorsprong en zonder einde. Wij rekenen Hem niet na en Wij rekenen Hem al helemaal niets voor. Hij heeft geen adviesraad. Hij doorgrondt ons wel, maar wij doorgronden Hem niet.

Als je ermee ophoudt goden en mythen te aanbidden, lossen ze vanzelf op in het niets. Dat geldt echter niet voor de Heere. Hij bestaat niet bij de gratie van Zijn aanbidders. De kerkgangers vertrokken wel uit Jorwerd, maar daarmee is nog niet gezegd dat God verdween.

‘Babbelende dominees’

Het lijkt mij een zaak van urgentie om blijvend te getuigen van Gods heiligheid. Want wij leven in een immanent wereldbeeld, een gesloten wereld. Theologie kan dan geen wetenschap zijn, behalve wanneer de theoloog zich beperkt tot de beschrijving van godsdienstige praktijken van mensen. Het komt mij voor dat God niet bijzonder onder de indruk is van onze wetenschappelijke vooronderstellingen. Ik denk wel eens: Hij lacht erom, met de woorden van Psalm 2.

Ik zeg dat niet triomfantelijk. Eerder roepend, in ademnood. Hopend op God, die bewogen is om armlastige mensen. Zij schuilen elke zondag samen in de eredienst. Een rest, een samenraapsel. Zij beven voor God. Zij hopen op een bevrijdend woord.

Wij dominees praten wat af. Hoeveel woorden heb ik in mijn leven niet gezegd over God? Dr. Van Brummelen sprak over ‘babbelende’ dominees. Alles wat ze zeggen is waar, en toch gebeurt er niets. De preken kabbelen voort.

Al gauw denk je aan die of die collega. Maar moet je het niet wat dichter bij huis zoeken? Is het eindeloze praten beroepsdeformatie? Word ik als dominee ook wel eens stil, voor God? Waak ik over de zielen van de gemeente? Wie van ons knielt, ook letterlijk, voor de Heere?

Democratisch spreken over God

Ik bedoel het niet verwijtend. Maar als ik in de Bijbel lees, kom ik mensen tegen die radeloos roepen tot God. Ze weten zich klein. Ze vechten met God om God. Ze begrijpen niet waarom God hen alles afneemt, ding voor ding. Met al hun geloof komen ze er soms tóch niet uit. God zit hun dwars. Maar zij roemen in verdrukkingen, omdat ze weten dat het niet aan de Heere kan liggen. Hij is heilig. Dat staat voor hen vast.

Zou het kunnen zijn dat wij deze accenten sluipenderwijs kwijt raken? Ik betrap me er wel eens op dat we met de Heere omgaan alsof Hij ‘van ons’ is. We zijn democratisch over Hem gaan spreken. Het is geven en nemen. Je wilt bij niemand op de tenen staan. Je wilt God begrijpelijk maken, laagdrempelig, tegemoetkomend. Maar bevordert dat uiteindelijk de geestelijke opbouw van de gemeente?

Dé Heilige en hét heilige

‘Heilig is Hij.’ Ik spreek niet over het heilige, het numineuze (Rudolf Otto) maar over dé Heilige. Heere is Zijn Naam. In Christus is Hij ons nabij gekomen. Maar juist omdat Hij heilig is, bestaat er ook hét heilige. God is heilig, in Zichzelf. Hij alleen. Toch kunnen ook mensen, of tijden, of voorwerpen, of plaatsen heilig zijn. Niet in zichzelf, maar omdat God er beslag op legt. Hij trekt ze in Zijn dienst.

De tempel is een heilige plaats. In het Allerheiligste staat de ark van het verbond. Een kerkgebouw is ook een heilige plaats, namelijk vanwege de samenkomende gemeente. De kleding van de priesters is heilig. Alle voorwerpen in de eredienst zijn heilig. De sabbat is heilig, anders dan de andere dagen.

Water is water, H₂O. Maar de doop is een heilig sacrament. Het avondmaal heet niet voor niets: heilig avondmaal. Ik zou ervoor willen pleiten om te zoeken naar een innerlijke houding van ontvankelijkheid, waardoor er meer gevoeligheid ontstaat voor elementen in de liturgie die ons stilzetten bij de heiligheid en majesteit van de Heere God. Wij hebben nodig verlost te worden van de gezelligheid en gebracht te worden tot verwondering en aanbidding. Laten we in ieder geval als voorgangers zelf het besef levend houden dat we als gemeente verschijnen voor Gods aangezicht. De formulieren spreken over ‘de heilige apostel Paulus’. Het ambt raakt aan de heiligheid van God. Daarom staat er: ‘Heb acht op uzelf’ (1 Tim. 4:16).

Heiligheid in afgeleide zin

Mensen zijn mensen, heel gewoon. Maar in Christus zijn ze geheiligd. De Heilige Geest woont in de gelovigen. Zij vormen een heilige gemeente. ‘Wees heilig, want Ik ben heilig” (1 Petr.1:15-16). Dat is een gemeente die beeft voor Gods Woord en leeft in het besef van de heiligheid van Gods geboden (Jes. 66:2). Het pleidooi van allerlei theologen om niet te veel over de heiliging te spreken, volg ik niet. Het verwijt dat nadruk op de heiliging van het leven tot moralisme leidt, is niet steekhoudend. In Leviticus 19 staat steeds tussen de geboden: ‘Ik ben de Heere, uw God.’ ‘Heilig moet u zijn, want Ik, de Heere, uw God, ben heilig.’ (Lev. 19:2). ‘U bent te rein van ogen om het kwade aan te zien.’ (Hab. 1:13)

In afgeleide zin is alle leven heilig, omdat het van God komt. Dat geeft diepe verwondering over het bestaan, je eigen lichaam maar ook dat van de ander. We zijn geschapen naar Gods beeld. Lichamelijke integriteit heet dat tegenwoordig. Ik denk aan het leven in de moederschoot: daar blijf je van af. Ik denk aan mensen die in een bootje de overtocht maken naar Europa. Ook zij zijn geschapen naar Gods beeld. Als je de kring nog wat wijder trekt, denk ik ook aan de schepping. Je ziet er Gods heiligheid in. Daarom is het taboe om ermee om te gaan alsof jij de eigenaar was. Dat is hybris (hoogmoed).

De Heilige in Zijn nabijheid

Als je denkt dat de nadruk op Gods soevereiniteit ten koste gaat van Zijn nabijheid, heb je het niet begrepen. Het is niet een kwestie van balans tussen Gods verhevenheid en nabijheid. Eerder doordringen ze elkaar. Hij noemt Zichzelf ‘de Heilige van Israël’. Let op: van Israël. De heilige God is verbonden aan Zijn volk. Mensen worden niet vermorzeld onder Zijn heiligheid. Ze léven juist daardoor. ‘Mozes en Aaron waren onder Zijn priesters, Samuel onder wie Zijn Naam aanriepen’. Zij riepen tot de Heere en Hij verhoorde hen’. (Ps.99:6) Psalm 99 herinnert ons eraan: er is verkeer tussen de Heere en Zijn volk. ‘Hij sprak tot hen in een wolkkolom’ (v.7). Hij gaat met hen om. Hij is een vergevend God.

Heel de Bijbel getuigt ervan dat God juist als de Heilige ons zeer nabij komt. ‘Het Heilige Dat uit u geboren zal worden’, zegt de engel tegen Maria (Luk.1:35). In Christus komen Gods heilige liefde en heilige toorn samen. Dat is geen tegenstelling, geen evenwicht ook. Want God is één.

‘Heilig is Hij’. Wij denken soms dat we de zaak moeten beredderen. De paniekreactie van Uzza wekt de toorn van God op (2 Sam. 6). Die geschiedenis leert ons in ieder geval dat God onze goedbedoelde hulp niet nodig heeft om Zijn werk tot een goed einde te brengen. Hij waakt over Zijn Woord, over Zijn verbond, over Zijn kerk.

‘Heilig is Hij’. Anders is Hij, anders dan een doorsneegod. Dat biedt houvast en troost voor een volk dat Hem niets te bieden heeft. In Hosea 11:8-9 staat: ‘Mijn hart keert zich in Mij om, al Mijn medelijden is opgewekt. (…) Want Ik ben God, en geen mens, de Heilige in uw midden.’

Heilig is Hij. Serafs in de hemel zingen Hem onafgebroken toe: ‘Heilig, heilig, heilig is de Heere van de legermachten. (Jes. 6:3). Laten wij op de aarde niet achterblijven. ‘Wie zou U niet vrezen, Heere, en Uw Naam niet verheerlijken? Immers, U alleen bent heilig.’ (Openb. 15:4).